Bil-flus tagħmel triq fil-baħar
Episodju 3 ta’ Etimoloġija
Nilqgħukom għal rokna oħra marbuta mal-programm Etimoloġija, il-programm fejn nogħdsu f’nisel il-kliem biex nifhmu aħjar l-istorja tiegħu.
Fit-tielet episodju tkellimna fuq espressjoni u kelma marbutin mal-flus. Sephora Francalanza laqqgħetna mal-oriġini tal-kelma Ċisk li ngħiduha spiss fl-espressjoni popolari “mela ħsibtni ċ-Ċisk?!”. Wara, Ġużi Gatt għaddielna informazzjoni dwar il-kelma rbiegħi li wkoll għandha rabtiet mal-flus għax hija munita antika li aħna żgur ma niftakruhiex.
Ġieli qalulek li qisek iċ-Ċisk? Jew ġieli għedt lil xi ħadd li int m’intix iċ-Ċisk u allura ma taffordjax ċerti affarijiet? Min hu dan iċ-Ċisk li qed jissemma f’dawn l-espressjonijiet? Inċidentalment, il-kelma Ċisk hija korruzzjoni tal-kelma Ingliża cheques li meta niesna kienu jippruvaw jgħiduha, ilsienhom jidher li ma kienx idurilhom sew, b’konsegwenza li minn cheques ġiet Ċisk!
Il-flus f’idejn il-bniedem minn dejjem kienu importanti biex ikun jista’ jgħix komdu u jagħmel dak li tixtieq qalbu. Il-Malti jgħid li bil-flus tagħmel triq fil-baħar jew bla flus la tgħannaq u lanqas tbus!
Min-naħa l-oħra l-istorja wriet kemm il-flus jafu jkunu perikolużi jekk ma jiġux amministrati sew. Għal tletin biċċa tal-fidda Ġuda tradixxa lil Ġesù, u hawn min saħansitra seraq, qatel jew inqatel ħabba l-flus. Sewwa kienu jgħidu ommijietna u missirijietna li l-flus huma mitraħ tax-xewk jew li l-flus huma passaport għall-infern għax jekk ma toqgħodx attent jafu jġibuk fil-għali.
Twissijiet oħra utli marbutin mal-flus insibuhom fil-qwiel bil-flus ħadd ma jixtri l-ġenna, u, il-flus urihom id-dlam biex juruk id-dawl. Għalkemm, kif għedna, il-flus huma importanti f’din il-ħajja, la mmutu m’aħniex se neħduhom magħna, inkunu kemm inkunu sinjuri. Bil-qawl il-flus urihom id-dlam biex juruk id-dawl, niesna riedu jfakkruna fuq l-importanza tat-tfaddil u għandna nkunu bilgħaqal bihom ħalli meta niġu bżonnhom insibuhom.
F’dan il-programm tkellimna wkoll fuq il-kelma rbiegħi li, kif diġà semmejna, l-irbiegħi hija munita antika użata sew fil-gżejjer Maltin. Jekk issaqsu lin-nanniet tagħkom hemm ċans qawwi li jkunu jafu biha għax m’ilhiex il-mijiet tas-snin li nqatgħet!
Sa mit twaqqif tal Bank Ċentrali ta’ Malta fl-1968, il-Bank ħa f’idejh ir-responsabbiltà għall-ħruġ u l-kontroll tal-karti tal-flus u tal-muniti f’Malta. L-ewwel serje tal-karti tal-flus Maltin kienet ħarġet mill-Bank Ċentrali ta’ Malta f’Settembru tal-1969. Imma l-irbajja’, il-plural tal-kelma rbiegħi, huma muniti li jmorru qabel din id-data.
Jekk pereżempju, immorru lura għal żmien l-Ordni ta’ San Ġwann, ftit wara l-1530, l-Ordni beda jaħseb biex jintroduċi l-muniti tiegħu bħala l-flus li kellhom jintużaw fil-gżejjer Maltin. Il-valur kien stabbilih fuq l-istess tip ta’ muniti li kienu jiċċirkulaw fi Sqallija.
L-akbar munita li kienet tiswa dak iż-żmien kienet iz-zekkin. Din kienet munita tad-deheb u kienet tiswa erba’ skudi u tliet tari. Wara z-zekkin kien hemm l-iskudi. Skud jiswa tnax-il taro jew 240 ħabba.
Kultant għadek tisma’ l-qawl aħjar ħabib fis-suq milli mitt skud fis-senduq. Dan ifakkarna fuq il-valur tal-ħbieb li jaf ikun aktar imprezzabbli mill-flus. Wara l-iskudi nsibu t-taro li jiswa żewġ karlini jew għoxrin ħabba. Wara nsibu l-Karlin li għandu l-valur ta’ żewġ ċinkwini jew għaxar ħabbiet. Ma jiswiex Karlin għadna ngħidu għal min ma tistax tafdah jew ma jagħmilx xogħlu sew.
Fi żmien l-Ordni kien hemm ukoll il-ħabba, bil-plural ħabbiet. Il-ħabba kienet munita tar-ram u baqgħet magħna anki fi żmien l-Ingliżi. Għall-ħtiġijiet tal-ħajja ta’ kuljum, il-Maltin kienu jħallsu biha.
Għalkemm ma kinitx tiswa ħafna, kull ħabba kienet importanti għal missirijietna biex ikunu jistgħu jgħixu. Biex nieħdu idea kemm il-valur tagħha kien baxx nistgħu nsemmu l-qwiel għal ħabba jqaxxar qamla jew għal ħabba bżar tilef il-borma. Kont tisma’ wkoll lil min jgħid li bil-ħabba l-ħabba tikber u titrabba, jiġifieri li l-fqir irid ibati ħafna biex jegħleb l-iżvantaġġi tal-faqar tiegħu u jitla’ fis-soċjetà.