Min moħħ ir-riħ u min idur ma’ kull riħ!
Episodju 4 ta’ Etimoloġija
Nilqgħukom għal rokna oħra marbuta mal-programm Etimoloġija, il-programm fejn nogħdsu f’nisel il-kliem biex nifhmu aħjar l-istorja tiegħu.
Il-bniedem, anki jekk jiċħadha, hu kkondizzjonat mill-mod ta’ kif ikun it-temp aktar milli jaħseb hu. Hawn Maltin li jmorrulek ġimgħa l-Iskozja jew l-Ingilterra u għax jinzertaw temp ċlampu jew milwiem jaqgħu ħażin u jisħtu l-istilla ħażina li twieldu fiha. L-istess jiġri hawn Malta meta r-riħ iħalli impatt qawwi fuq il-burdata tagħna, fuq saħħitna u fuq għemilna, tant li jikkundizzjonalna l-ġurnata tagħna.
Fil-fatt, min ibati bil-burdati nqabbluh mar-riħ. Min ikun kuntent, wiċċu għad-dawl, ngħidu, “Illum riħ fuq!”. Imma meta jkollu l-gdiedem u ma jkunx irid kliem, ngħidu, “Illum riħ isfel!”. Ir-riħ fuq jindika riħ li ġej normalment mill-Punent jew mill-Majjistral, riħ frisk u pjaċevoli; ir-riħ isfel hu dak tan-Nofsinhar u li bih tħossok skomdu jekk mhux imdejjaq ukoll.
It-tema tar-raba’ programm kienet fuq ir-riħ, b’enfasi fuq l-etimoloġija tal-ismijiet li jiffurmaw il-warda tal-irjieħ bil-Malti. Samuel Cutajar kellimna fuq in-nisel tal-irjiħat maġġuri: It-Tramuntana, in-Nofsinhar, il-Punent, u l-Lvant, u fuq l-irjieħ sekondarji: Il-Grigal, il-Majjistral, il-Lbiċ, u x-Xlokk. Interessanti li minn dawn l-irjieħ sekondarji, taqta’ barra l-Lbiċ, noħorġu nomi bis-suffiss -ata bħal grigalata, majjistralata u xlokkata, li lkoll juru riħ qawwi ġej minn dik id-direzzjoni.
L-irjieħ huma ta’ importanza kbira għalina l-bnedmin. Tara rġiel u nisa tad-dar jiċċekkjaw it-temp u r-riħ qabel jaħslu jew jonxru. Tara bdiewa joqogħdu b’seba’ mitt għajn għar-riħ ħalli ma jagħmlilhomx ħsarat fl-uċuħ tar-raba’ tagħhom. Tara sajjieda u għawwiema jiċċekkjaw ir-riħ qabel joħorġu għas-sajda tagħhom jew għall-għawma tal-ġurnata.
Ma nistax ma nsemmix lill-baħħara, speċjalment ta’ dari meta l-bastimenti kienu għadhom tal-qlugħ. Il-ħobża ta’ kuljum tagħhom tiddependi mir-riħ għax għandhom bżonn il-koperazzjoni tiegħu biex jiġu evitati perikli żejda.
Ir-riħ jista’ jkun impoppa, jiġifieri ġej minn wara l-bastiment u allura jtih daqqa t’id. Din, b’mod figurattiv, tintuża bejnietna meta xi ħadd tidħaklu x-xorti u jkun fortunat. L-oppost tagħha mbagħad jissejjaħ riħ impruwa, jiġifieri riħ li ġej mill-quddiem tal-bastiment.
Meta tkun qed tgħum tista’ tgħum favur jew kontra r-riħ. Meta tgħum favur ir-riħ m’għandekx tagħmel wisq sforz biex tidħol lura, iżda biex taqdef kontra r-riħ trid tistinka ħafna aktar. Ninnutaw ukoll kemm fil-lingwaġġ tagħna numanizzaw spiss lir-riħ u nagħtuh kwalitajiet umani. Ir-riħ jista’ jdur, jiġifieri filli jkun jonfoħ minn direzzjoni, u filli jaqleb għal direzzjoni oħra. Hemm aħna! Għadni kif użajt jonfoħ.
Din ukoll hi kwalità oħra fejn lir-riħ nippersonifikawh daqslikieku huwa bniedem li qed jagħmel moviment ’il barra mill-fomm. Tista’ tmur f’żona, ngħidu aħna qrib l-irdum jew fuq għolja, fejn ir-riħ jaħkem, jiġifieri jkun ħafna aktar preżenti u pjuttost qawwi. Ir-riħ, fost ħafna kwalitajiet oħra, jista’ wkoll iqum, jikkalma jew jieqaf.
U xi ngħidu għall-espressjonijiet idjomatiċi marbutin mar-riħ? Tafu tagħmlu lista ta’ qwiel u idjomi marbutin mar-riħ? Ejja nispjegaw biss it-tnejn li użajna fit-titlu! Min hu moħħ ir-riħ huwa immatur u bla esperjenza, waqt li xi ħadd li jdur ma’ kull riħ insejħulu wkoll pinnur għax mhux konsistenti u jżomm ma’ min jaqbillu!